Frisson: Η αναπάντεχη συγκίνηση που προκαλούν η μουσική και η τέχνη
Υπάρχει μια λέξη που περιγράφει αυτήν τη συνηθισμένη ανθρώπινη αντίδραση στη μουσική - εκείνη τη στιγμή που ένα τραγούδι διαπερνά το σώμα και την ψυχή. Ονομάζεται «frisson» και είναι ο λόγος που μουσική από καλλιτέχνες τόσο διαφορετικούς όσο ο Johnny Cash, οι Metallica, η Céline Dion και ο Mozart περιλαμβάνονται σε μια επιστημονικά τεκμηριωμένη λίστα τραγουδιών που, σύμφωνα με ερευνητές, είναι πιθανό να προκαλέσουν «ρίγη». Η λίστα, με 715 τραγούδια, δημιουργήθηκε από ομάδα νευροεπιστημόνων και είναι διαθέσιμη στο Spotify.
Η λέξη «frisson» προέρχεται από τα γαλλικά και σημαίνει «ξαφνική αίσθηση ή συναίσθημα ενθουσιασμού, συγκίνησης ή ρίγους». Η εμπειρία αυτή δεν περιορίζεται μόνο στη μουσική. Ιστορικά, ο όρος έχει χρησιμοποιηθεί εναλλακτικά με την έννοια των «αισθητικών ρίγων».
Σύμφωνα με μελέτη του 2019, frisson μπορεί να προκληθεί όταν κάποιος κοιτάζει ένα εντυπωσιακό ηλιοβασίλεμα ή έναν πανέμορφο πίνακα· όταν συνειδητοποιεί μια βαθιά αλήθεια· όταν διαβάζει έναν ιδιαίτερα συγκινητικό στίχο ποίησης· ή όταν παρακολουθεί την κορύφωση μιας ταινίας.
Οι ερευνητές συχνά περιγράφουν το frisson ως «piloerection» ή «οργασμό του δέρματος», σημειώνοντας ότι παρουσιάζει παρόμοια βιολογικά και ψυχολογικά στοιχεία με τον σεξουαλικό οργασμό. Άλλοι το αποκαλούν «ευχάριστη ανατριχίλα», ενώ κάποιοι προτείνουν η έννοια να περιλαμβάνει και άλλες αντιληπτές, μη δερματικές αντιδράσεις όπως δάκρυα, αίσθημα κόμπου στον λαιμό και ένταση ή χαλάρωση των μυών.
Παρόλο που η εκτίμηση της ομορφιάς θεωρείται κεντρικό χαρακτηριστικό του ανθρώπου, δεν είναι σαφές ποιο εξελικτικό πλεονέκτημα θα μπορούσε να προσφέρει αυτή η ευαισθησία. Η επικρατούσα άποψη είναι ότι σχετίζεται με την ανάγκη μας να κατανοούμε το περιβάλλον:
«Τα αισθητικά ρίγη αντιστοιχούν στην ικανοποίηση της εσωτερικής ανάγκης του ανθρώπου να αποκτά γνώση για τον εξωτερικό κόσμο και να αντιλαμβάνεται αντικείμενα και καταστάσεις ως σημαντικά. Στον άνθρωπο, αυτή η ανάγκη εξερεύνησης και κατανόησης των περιβαλλοντικών συνθηκών αποτελεί βιολογική προϋπόθεση για την επιβίωση.»
Τι προκαλεί το frisson
Ο μουσικολόγος David Huron, στο βιβλίο του Sweet Anticipation (2006), προτείνει τη θεωρία της «αντιθετικής αξίας» (contrastive valence theory), σύμφωνα με την οποία οι συναισθηματικές καταστάσεις επηρεάζονται έντονα από την αντίθεση. Αν κάποιος αισθάνεται άσχημα και στη συνέχεια αισθανθεί καλά, η θετική αίσθηση είναι πιο έντονη από ό,τι αν είχε προκύψει χωρίς την προηγούμενη αρνητική. Αυτό οφείλεται σε μια διαδικασία που ονομάζεται «γνωστική εκτίμηση» (cognitive appraisal), όπου ο νους επαναπλαισιώνει το νόημα ενός ερεθίσματος.
Όταν η αντίδραση εκτίμησης επιβεβαιώνει ότι δεν υπάρχει απειλή, η αντιθετική αξία μετατρέπει τα αρνητικά συναισθήματα σε θετικά. Έτσι, για παράδειγμα, η αρχική αίσθηση φόβου που μπορεί να προκαλέσει μια έντονη εισαγωγή τραγουδιού, μπορεί να μετατραπεί σε θετική συγκίνηση όταν το άτομο αντιληφθεί ότι βρίσκεται σε ασφάλεια.
Η εμπειρία αυτή σχετίζεται με τον τρόπο που ο εγκέφαλος προβλέπει τα μελλοντικά γεγονότα. Η θεωρία του Huron βασίζεται και σε ιδέες του ψυχολόγου της μουσικής Leonard Meyer, σύμφωνα με τις οποίες η παραβίαση των προσδοκιών είναι συχνά η αφετηρία για το frisson.
Η συναισθηματική δύναμη της παραβίασης προσδοκιών
Μελέτη στο Frontiers in Psychology αναφέρει ότι οι παραβιάσεις προσδοκιών (αρμονικές, ρυθμικές ή μελωδικές) συνδέονται στενά με την έναρξη του μουσικού frisson, σε σημείο που κάποιο επίπεδο παραβίασης να θεωρείται προϋπόθεση.
Ο εγκέφαλος, που έχει εξελιχθεί ώστε να προβλέπει αποτελέσματα για να εξασφαλίσει την επιβίωση, δημιουργεί συνεχώς προσδοκίες για το πώς θα εξελιχθεί κάτι. Όταν η αρχική πρόβλεψη αποδειχθεί λανθασμένη, το συναίσθημα που ακολουθεί μπορεί να κυμαίνεται από θυμό και έκπληξη έως frisson.
Η πιο αξιόπιστη ένδειξη μουσικού frisson είναι η αύξηση της έντασης. Άλλοι δείκτες περιλαμβάνουν την είσοδο ενός ή περισσότερων οργάνων ή φωνών, μια απότομη αλλαγή στον ρυθμό ή το τέμπο, μια νέα ή απρόσμενη αρμονία, ή μια ξαφνική μετατροπία. Ο ψυχολόγος μουσικής John Sloboda διαπίστωσε ότι οι μουσικές φράσεις που προκαλούν πιο συχνά frisson είναι οι «ακολουθίες συγχορδιών που κατεβαίνουν στον κύκλο των πέμπτων μέχρι την τονική», μια ιδιαίτερα συγκινητική αρμονική ακολουθία που συναντάται συχνά στις συνθέσεις του Mozart.
Ορισμένοι ερευνητές έχουν επίσης παρατηρήσει ότι η «ανθρώπινη κραυγή» μπορεί να προκαλέσει μουσικό frisson. Η κραυγή διαθέτει δυσανάλογη ποσότητα ενέργειας στην περιοχή 0–6 kHz, όπου η ανθρώπινη ακοή είναι πιο ευαίσθητη. Αυτός είναι και ο ήχος που μπορεί να ακουστεί από τη μεγαλύτερη απόσταση. Οι τραγουδιστές όπερας που το γνωρίζουν, αξιοποιούν αυτή την ακουστική ευαισθησία.
Παραδείγματα αυτού του φαινομένου βρίσκονται σε δυνατές φωνητικές κορυφώσεις, όπως στη Céline Dion, στην Adele ή στις κραυγές του John Lennon στο «Twist & Shout» των Beatles, καθώς και στα φωνητικά της Merry Clayton στο «Gimme Shelter» των Rolling Stones. Η αίσθηση που δημιουργείται μπορεί να ενεργοποιήσει μια πρωτόγονη αντίδραση στον ακροατή.
Πέρα από τη βιολογία της εξέλιξης, υπάρχουν και άλλες προσεγγίσεις για την ερμηνεία του frisson: η ανθρωπολογική (Jeanette Bicknell, Why Music Moves Us), η εθνομουσικολογική (Judith Becker, Deep Listeners), και η ψυχοκοινωνική μελέτη της «συναισθηματικής μετάδοσης» (Patrik Juslin, Toward a Unified Theory of Musical Emotions).
Η θεωρία της αντιθετικής αξίας βοηθά στην κατανόηση του τι συμβαίνει όταν βιώνουμε αυτήν την έντονη συναισθηματική κατάσταση. Με την ενεργοποίηση και εκμετάλλευση των πρωτόγονων συστημάτων ανίχνευσης απειλών, η μουσική διεγείρει βαθιά ενσωματωμένα νευρωνικά δίκτυα που έχουν εξελιχθεί εδώ και εκατομμύρια χρόνια. Δεν είναι περίεργο που κάποια τραγούδια μας αγγίζουν τόσο βαθιά: η μουσική μάς θυμίζει πώς είναι να νιώθουμε ζωντανοί.
