Η αχνή γαλάζια κουκίδα και η συμπαντική προοπτική της ζωής
Ο χρυσός δίσκος
Το 1977, η NASA εκτόξευσε δύο διαστημικούς ανιχνευτές, το Voyager 1 και το Voyager 2. Κινούμενα με ταχύτητα 35.000 μιλίων την ώρα, συνεχίζουν μέχρι σήμερα την εξερεύνηση, στέλνοντας φωτογραφίες από τα πιο απομακρυσμένα όρια όσων έχουμε δει ή γνωρίσει. Είναι τα πιο μακρινά αντικείμενα που έχει στείλει ποτέ η ανθρωπότητα στον απέραντο ωκεανό ανάμεσα στα αστέρια.
Θεωρήθηκε πως θα ήταν χαμένη ευκαιρία να μην υπάρξει κάποια μορφή εκπροσώπησης του ανθρώπινου πολιτισμού επάνω σε αυτά τα κινούμενα μεταλλικά σκάφη, σε περίπτωση που κάτι εκεί έξω τα εντοπίσει και έχει την ικανότητα να νιώσει δέος. Και θα ήταν λάθος η εκπροσώπηση να περιοριστεί σε τεχνικές πληροφορίες. Έτσι, μια επιτροπή συγκεντρώθηκε για να αποφασίσει τι θα μπορούσε να αποτυπώσει μια συμπυκνωμένη εκδοχή του ποιοι είμαστε και του κόσμου μας, ένα αντικείμενο που να περικλείει την ανθρωπότητα.
Η μουσική, ως μαθηματική και άρα οικουμενική γλώσσα, αλλά και ως έκφραση της ανθρώπινης εμπειρίας και συναισθημάτων, κρίθηκε το πιο κατάλληλο μέσο για να περιληφθεί, μαζί με ήχους του πλανήτη. Συμπτωματικά, εκείνη τη χρονιά συμπληρώνονταν 100 χρόνια από την εφεύρεση του δίσκου. Ο αστρονόμος και οραματιστής Carl Sagan, πρόεδρος της Επιτροπής του Χρυσού Δίσκου του Voyager, είχε την ευθύνη για την επιλογή εικόνων και μηνυμάτων και κάλεσε τη βοήθεια του Alan Lomax, της Ann Druyan, του Robert Brown, των Ηνωμένων Εθνών, του Jimmy Carter και πολλών ακόμη.
Η ομάδα που είχε αναλάβει να ενσωματώσει λίγη «ψυχή» στα διαστημικά σκάφη συνεργάστηκε με τη δισκογραφική RCA Records για να δημιουργήσει τον Χρυσό Δίσκο του Voyager. Ο δίσκος περιείχε 90 λεπτά μουσικής, 117 φωτογραφίες, χαιρετισμούς σε 54 διαφορετικές γλώσσες, καθώς και στοιχεία και ενδείξεις για το ποιοι είμαστε, τι κάνουμε και τι σκεφτόμαστε.
Ο B.M. Oliver, τότε αντιπρόεδρος έρευνας και ανάπτυξης στην Hewlett-Packard, περιέγραψε εύστοχα την ουσία του εγχειρήματος: "Υπάρχει μόνο μια απειροελάχιστη πιθανότητα η πλάκα να εντοπιστεί ποτέ από κάποιο εξωγήινο ον, αλλά είναι βέβαιο ότι θα την δουν δισεκατομμύρια άνθρωποι στη Γη. Η πραγματική της λειτουργία, επομένως, είναι να εμπνέει και να διευρύνει το ανθρώπινο πνεύμα, και να κάνει την επαφή με εξωγήινη νοημοσύνη μια ευπρόσδεκτη προσδοκία για την ανθρωπότητα."
Η διαστημική εξερεύνηση απαιτεί πρωτόκολλα και ακρίβεια, μια αυστηρότητα που αντανακλά τα μαθηματικά. Ωστόσο, όταν μιλάμε για την ανθρώπινη διάσταση, χρειάζεται να ανοίξει ένα άλλο «παράθυρο», κάτι ρευστό, απρόβλεπτο, παιχνιδιάρικο και διαχρονικό. Ο επιστημονικός συγγραφέας Timothy Ferris, ένας από τους παραγωγούς του έργου, φέρεται να ένιωσε την παρόρμηση, λίγο πριν κλειδώσουν οι δίσκοι και τοποθετηθούν στα Voyager 1 και 2, να πάρει μια μεταλλική ακίδα και να χαράξει μια φράση στην κενή περιοχή κοντά στο κέντρο του δίσκου. Εμπνεύστηκε, όπως είπε αργότερα, από τη συνήθεια του John Lennon να χαράζει μικρά μηνύματα στα κενά σημεία των δίσκων του.
Αρχικά αυτό οδήγησε στην απόρριψη του δίσκου επειδή η εγχάραξη δεν περιλαμβανόταν στα σχέδια. Η NASA είχε ετοιμάσει έναν άδειο δίσκο, αλλά ο Carl Sagan έπεισε τη διοίκηση να παρακάμψει τον κανονισμό, υποστηρίζοντας ότι η επιγραφή θα αποτελούσε «το μοναδικό δείγμα ανθρώπινης γραφής» πάνω στο σκάφος. Έτσι εγκρίθηκε να πετάξει με τη φράση: "To the makers of music, all worlds, all times." Δηλαδή “Προς τους δημιουργούς μουσικής, σε όλους τους κόσμους, σε όλους τους χρόνους.”
Ακούστε εδώ ένα απόσπασμα 42 λεπτών από τον Χρυσό Δίσκο, από την εκπομπή του ραδιοφωνικού σταθμού WPIG the PIG.
Η αχνή γαλάζια κουκκίδα
Λίγο περισσότερο από δέκα χρόνια μετά την εκτόξευση του Voyager 1, παρουσιάστηκε μια νέα ευκαιρία. Ο Carl Sagan, αστρονόμος, οραματιστής, αλλά και ποιητής που χρησιμοποιούσε τη φυσική και την επιστήμη ως γλώσσα, κατανοούσε την ελπίδα, την αγάπη και το ανθρώπινο πνεύμα και επιδίωκε αυτά να συμπεριληφθούν στην επιστήμη της εξερεύνησης του διαστήματος, σε μια εποχή που μεγάλο μέρος αυτής της επιστήμης ήταν τυποποιημένο και στρατιωτικοποιημένο. Αυτή ήταν η αιτία που επέμεινε εξαρχής για τον Χρυσό Δίσκο.
Το σκάφος κινούνταν πια μακριά από τη Γη, έχοντας ήδη φωτογραφίσει τον Δία και τον Κρόνο και στείλει τις εικόνες στο εργαστήριο Jet Propulsion στο Τέξας. Υπήρχε μια σύντομη στιγμή όπου η Γη θα βρισκόταν σε ευθυγράμμιση με την κάμερα του σκάφους, σε απόσταση τεσσάρων δισεκατομμυρίων μιλίων, και θα ήταν η πρώτη φορά που οι άνθρωποι θα έβλεπαν τη Γη από αυτή την οπτική. Η κίνηση αυτή απαιτούσε επαναπρογραμματισμό μηνών και εκατομμύρια δολάρια. Ήταν μια πολιτική διαδικασία γεμάτη συζητήσεις και ερωτήσεις, αλλά τελικά ο Sagan εξασφάλισε την έγκριση λίγο πριν τη συνταξιοδότησή του, ως την τελευταία ποιητική του πράξη στη NASA.
Στις 14 Φεβρουαρίου 1990, η Dr. Candice Hansen-Koharcheck, παρακολουθώντας τα δεδομένα που έφταναν στο εργαστήριο, ήταν η πρώτη που είδε τη φωτογραφία που έμελλε να γίνει γνωστή ως «Η αχνή γαλάζια κουκκίδα». Σε μια δέσμη φωτός και σκόνης, φαινόταν μια μικροσκοπική κουκκίδα. "Ήταν απλώς μια μικρή κουκκίδα, περίπου δύο pixel", είπε αργότερα. Η αντανάκλαση από το διαστημόπλοιο έκανε να φαίνεται σαν να την κρατούσε μια στήλη φωτός. "Ξέρετε, ακόμα νιώθω ρίγος… γιατί εδώ ήταν ο πλανήτης μας, λουσμένος σε αυτή την αχτίδα φωτός, και φαινόταν απίστευτα ξεχωριστός."
Η φωτογραφία αναρτήθηκε στον τοίχο του κεντρικού χώρου του εργαστηρίου Jet Propulsion και συνέβη κάτι παράξενο. Κάθε λίγες εβδομάδες η φωτογραφία χρειαζόταν αντικατάσταση, καθώς το σημείο όπου βρισκόταν η Γη θόλωνε. Σύντομα διαπιστώθηκε πως οι επιστήμονες του εργαστηρίου, περνώντας βιαστικά το πρωί μπροστά στη φωτογραφία πηγαίνοντας στο γραφείο τους, άπλωναν σχεδόν ασυναίσθητα το χέρι τους και άγγιζαν την κουκκίδα. Ίσως ως μια πράξη σύνδεσης, μια ανάγκη να αγγίξουν, έστω για μια στιγμή, το σπίτι τους.
Η φράση που έμεινε στην ιστορία
"Κοίτα ξανά αυτή την κουκκίδα. Εκεί είμαστε. Αυτό είναι το σπίτι μας. Αυτό είμαστε εμείς. Πάνω της, όλοι όσους αγαπάς, όλοι όσους γνωρίζεις, όλοι όσους έχεις ακούσει ποτέ, κάθε ανθρώπινο ον που υπήρξε, έζησε τη ζωή του. Το άθροισμα της χαράς και της θλίψης μας, χιλιάδες θρησκείες, ιδεολογίες και οικονομικά δόγματα, κάθε κυνηγός και τροφοσυλλέκτης, κάθε ήρωας και δειλός, κάθε δημιουργός και καταστροφέας πολιτισμών, κάθε βασιλιάς και χωρικός, κάθε νέο ζευγάρι ερωτευμένων, κάθε μητέρα και πατέρας, γεμάτο ελπίδα παιδί, εφευρέτης και εξερευνητής, κάθε δάσκαλος ηθικής, κάθε διεφθαρμένος πολιτικός, κάθε ‘σούπερσταρ’, κάθε ‘υπέρτατος ηγέτης’, κάθε άγιος και αμαρτωλός στην ιστορία του είδους μας έζησε εκεί – πάνω σε ένα στίγμα σκόνης που αιωρείται σε μια ηλιαχτίδα."
- Carl Sagan, Pale Blue Dot
Η συμπαντική προοπτική συναντά την ενσυνειδητότητα
Κοιτώντας την αχνή γαλάζια κουκκίδα, η προοπτική μας αλλάζει. Το βλέμμα μας διευρύνεται πέρα από τα όρια της καθημερινότητας και της ατομικής μας ιστορίας. Από εκεί ψηλά, τα σύνορα σβήνουν, οι διαφορές μικραίνουν, και όσα σήμερα μας φαίνονται βουνά - οι συγκρούσεις, τα άγχη, οι απογοητεύσεις - μοιάζουν σαν κόκκοι σκόνης πάνω σε έναν μεγαλύτερο κόκκο σκόνης, λουσμένο στο φως.
Οι κοσμοναύτες περιγράφουν αυτό το βίωμα ως ένα κύμα δέους και τρυφερότητας. Λένε πως όταν βλέπεις τη Γη από το διάστημα, νιώθεις την εύθραυστη ομορφιά της και μαζί μια βαθιά ευθύνη να την φροντίσεις. Είναι η προοπτική που δίνει η τροχιά γύρω από τη Γη, η επίγνωση ότι είμαστε όλοι συνδεδεμένοι, μέρη ενός ενιαίου, ζωντανού οικοσυστήματος που αιωρείται στο κενό.
Η πρακτική του mindfulness μας προσκαλεί να βιώσουμε αυτή την προοπτική χωρίς να χρειαστεί να βγούμε από την ατμόσφαιρα. Είναι η πράξη του να στεκόμαστε παρόντες, να παρατηρούμε τις σκέψεις και τα συναισθήματά μας όπως ένας αστροναύτης παρατηρεί τη Γη, με θαυμασμό αλλά και από απόσταση.
Όταν αντιλαμβανόμαστε πόσο μικροί είμαστε στο σύμπαν, μα και πόσο σπάνιο είναι το δώρο της ζωής, αρχίζουμε να παίρνουμε λιγότερο προσωπικά όσα μας βαραίνουν. Βλέπουμε τις στιγμές μας σαν περαστικά σύννεφα που κινούνται μέσα σε έναν απέραντο ουρανό.
Αυτή η επίγνωση φέρνει ηρεμία. Κατανοούμε ότι μπορούμε να είμαστε ταυτόχρονα ασήμαντοι στην κλίμακα του σύμπαντος και ανεκτίμητοι στην κλίμακα της γήινης ζωής. Είμαστε φτιαγμένοι από το ίδιο υλικό με τα άστρα, φορείς μιας αρχαίας, συμπαντικής ιστορίας που συνεχίζεται μέσα από εμάς.
Και ίσως τότε να θυμόμαστε να ανασαίνουμε λίγο πιο αργά, να αγαπάμε λίγο πιο γενναιόδωρα, να ζούμε λίγο πιο συνειδητά. Γιατί, όπως και η αχνή γαλάζια κουκκίδα, η παρουσία μας είναι μικρή σε μέγεθος αλλά αμέτρητη σε σημασία.
